Leidse Sphaera
6 min
De Leidse Sphaera is een model van het zonnestelsel, aangedreven door een uurwerk, dat laat zien hoe de planeten om de zon draaien. Het volgt de ideeën van de Poolse geleerde Nicolaus Copernicus. Hij publiceerde in 1543 de theorie dat de zon, en niet de aarde, het middelpunt van ons zonnestelsel is.
In de eeuw daarna bevestigden veel astronomische waarnemingen de theorie van Copernicus. Rond het midden van de zeventiende eeuw accepteerden de meeste sterrenkundigen het heliocentrische beeld van het zonnestelsel. Maar de rest van de wereld moest het nog accepteren.
Dat vond ook Adriaen Vroesen, een belangrijke man uit Rotterdam die vanaf 1669 burgemeester was. Vroesen had contacten in vooruitstrevende wetenschappelijke kringen. Misschien inspireerden zij hem om dit bijzondere planetarium te laten maken. Het model stond waarschijnlijk in zijn huis, wat liet zien dat Vroesen niet alleen rijk was, maar ook op de hoogte van de nieuwste wetenschappelijke ideeën. Het planetarium kon ook dienen als een symbool van macht en aanzien.
Bouwer van de Sphaera
De Leidse Sphaera werd gebouwd door Steven Tracy, een klokkenmaker uit Rotterdam met Britse afkomst. Hij kreeg hulp van de wiskundige Nicolaes Stampioen. Samen bouwden zij een technisch meesterwerk. Een slingeruurwerk, tien jaar eerder uitgevonden door Christiaan Huygens, liet de planeten rond de zon bewegen. Ook lieten ze de maan en vier manen van Jupiter bewegen. Schuine kammen bootsten de banen van de planeten na.
Adriaen Vroesen heeft niet lang van zijn planetarium kunnen genieten. In 1672 viel hij in politieke ongenade en moest hij vluchten. Het planetarium kwam in bezit van zijn opvolger, wiens erfgenamen het model in 1710 aan de Leidse universiteit schonken. Een gravure uit 1714 laat zien dat de Sphaera toen in de universiteitsbibliotheek stond en als toeristische attractie werd gepromoot.
Problemen & restauraties
De houten vloer waarop de Sphaera stond, veroorzaakte schade aan het uurwerk. In 1826 besloot de nieuwe directeur van de Leidse sterrenwacht, Frederik Kaiser, om de Sphaera op te bergen. In 1868 werd het planetarium weer tevoorschijn gehaald als museumstuk. Eerst stond het in de hal van de nieuwe sterrenwacht en vanaf 1931 in het museum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen, het voorloper van Rijksmuseum Boerhaave.
In december 1944 raakte de Leidse Sphaera zwaar beschadigd door een vliegtuigbom. Na de oorlog werd het planetarium hersteld, maar de tekens van de dierenriem werden in de verkeerde volgorde geplaatst. Bij een grondige restauratie van 2013 tot 2015 is de Sphaera schoongemaakt en zijn missende onderdelen vervangen. Nu is het een van de pronkstukken van Rijksmuseum Boerhaave. De ‘verkeerde’ dierenriem kon echter niet meer worden hersteld.
