Een bijzondere gorilla van Auzoux
Bart Grob
Rijksmuseum Boerhaave bewaart een grote collectie papier-maché modellen van de Fransman Louis Auzoux (1797-1880) Papier-maché had als materiaal grote voordelen boven het veelgebruikte was. Het was veel goedkoper en de modellen bleven hard. Bij een demonstratie kon je de verschillende onderdelen uit elkaar halen. Auzouxs modellen zijn bijzonder vanwege hun esthetische en educatieve kwaliteiten. Bovendien incorporeerde hij de meest actuele anatomische kennis en gaf hij zijn modellen tot in de kleinst mogelijke details vorm. Hierdoor stonden zijn modellen in de negentiende eeuw hoog aangeschreven als onderwijsmateriaal op academies en hogescholen. Vandaag de dag zijn deze modellen vanwege hun schoonheid gewilde verzamelitems en Rijksmuseum Boerhaave bezit bijna zijn complete oeuvre. Een exemplaar van een van Auzouxs topstukken, de gorilla, ontbrak echter nog. Tot er enkele jaren terug een werd aangeboden door een Parijse handelaar.
De gorilla had de tand des tijds niet goed doorstaan: gehavend en met afbladderende verf arriveerde zij (het was een vrouwtje) in het depot van Rijksmuseum Boerhaave. Al snel werd een bijzondere ontdekking gedaan. Het model bleek echt gorilla-materiaal te bevatten. In de kaken staken echte tanden en de botten van de onderarmen en bovenbenen bleken van echt botmateriaal gemaakt. Bij het afnemen van het hoofd kwam zelfs een complete schedel tevoorschijn. Zelfs in gehavende staat was dit een uniek voorwerp.
Gorilla’s zijn pas laat ontdekt. Grote bekendheid kreeg de gorilla met de reispublicaties van de Frans-Amerikaanse antropoloog Paul Belloni de Chaillu (1831-1903) over zijn avonturen in Gabon tussen 1861 en 1867: Explorations and Adventures in Equatorial Africa, with Accounts of the Manners and Customs of the People, and of the Chace of the Gorilla, Crocodile, and other Animals. Uitvoerig beschrijft hij daarin het gedrag van en de jacht op gorilla's. Gedode gorilla’s verscheepte hij naar Amerika, waar hij er vele lezingen over gaf. Enkele van zijn exemplaren werden aangekocht door het Natural History Museum in Londen. Zijn internationale faam bracht hem van New York tot Londen en Parijs. Maar zijn ware invloed werd pas merkbaar na zijn dood, toen de jonge Merian C. Cooper de reisverhalen van Du Chaillu las. Cooper raakt gefascineerd door de grote mensapen. Vanaf 1929 ontspruit bij hem het idee om een film te maken. De rest is geschiedenis: in 1933 gaat King Kong in première en groeit de monsteraap, die de knappe blondine An Darrow ontvoert naar de spits van het Empire State Building, uit tot een cult-icoon.
Misschien werd Auzoux ook wel door de verhalen van de Chaillu geïnspireerd. In 1863 richtte hij een verzoek aan de overheid of hij de beschikking kon krijgen over een exemplaar uit Gabon. Zijn verzoek werd ingewilligd door M. De Rayneval, de secretaris van keizer Napoleon III. Het lichaam van een geschoten gorilla werd, geconserveerd in een vat brandy, naar Parijs gezonden. Daar ontleedde Auzoux het dier onder grote publieke belangstelling in het amfitheater van de Ecole de Médicine. De gorilla maakte iets los onder de Parijzenaars.
Maar terug naar het heden. Twee zaken wilden we graag dmv DNA analyse laten onderzoeken. Ten eerste of de gorilla botten van Rijksmuseum Boerhaave van een vrouwtje zijn. Als dit zo is, dan is dat een aanwijzing dat Auzoux het skelet goed heeft bestudeerd en het wellicht zelf ontleedde. Uitsluitsel over het geslacht zegt zo iets over de nauwkeurigheid van het model. Ten tweede wilden we weten of de botresten afkomstig zijn van de Westelijke Laaglandgorilla. Dat is de ondersoort die in Gabon voorkomt. Als het dier inderdaad een Westelijke Laaglandgorilla is, dan is het dus aannemelijk dat dit exemplaar in Gabon geschoten is.
Uitsluitsel over het geslacht en om welke ondersoort het gaat verkregen we na een uitgebreide DNA-analyse. Deze techniek heeft Rijksmuseum Boerhaave niet zelf in huis. We riepen de hulp in van het Ancient DNA lab van Naturalis. Onderzoekers van Naturalis Biodiversity Center analyseerde samen met de studenten van de Hoge School Leiden het DNA van de gorilla, een sample afkomstig uit een kies. De analyse bevestigde zowel dat de botten van een vrouwelijke gorilla zijn, en dat het gaat om de Westelijke Laagland-ondersoort. Is daarmee ook definitief aangetoond dat dit de bewuste wijfjesgorilla is die Auzoux ontleedde? Dat zullen we nooit absoluut zeker weten. Maar als conservator mag je altijd een beetje dromen..
Model Gorilla, L.Th.J. Auzoux, ca. 1850 (collectie Rijksmuseum Boerhaave V34612)
