Na een tip van een collega-conservator van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag kon Rijksmuseum Boerhaave een bijzonder zeventiende-eeuws handboek voor chirurgijns kopen: Chirurgia ofte Veldt-boeck, een Nederlandse vertaling uit 1651 van het Feldtbuch der Wundartzney van de Duitse chirurgijn Hans von Gersdorff (ca 1455-1529).
Door Tim Huisman
Rijk geïllustreerd
Het eerste wat opvalt aan dit boek is hoe rijk het geïllustreerd is: inclusief de titelpagina telt het zestien paginagrote houtsneden. De illustraties tonen zowel de voornaamste instrumenten uit het arsenaal van de chirurgijn, als de operaties die ermee uitgevoerd werden. Dat nogal wat ontwikkelingen in de zestiende- en zeventiende-eeuwse chirurgie hun oorsprong vonden op het slagveld blijkt ook wel uit de illustraties: ze tonen operaties om pijlpunten of kogels te verwijderen, amputaties van ledematen of het zetten van botbreuken. Veel van de in dit verband afgebeelde instrumenten - of variaties daarop - kun je trouwens aantreffen in de collectie van Rijksmuseum Boerhaave. Andere houtsneden in het Veldt-boeck tonen ons de menselijke anatomie en een overzicht van de verschillende verwondingen waarmee een (leger-)chirurgijn geconfronteerd kon worden.
Het waren in de eerste plaats de illustraties die ons hebben verleid om het werk aan de museumcollectie toe te voegen. De houtsneden hebben iets primitiefs, volks en staan ver af van de verfijnde gravures die je ook in zeventiende-eeuwse medische boeken kunt aantreffen. Maar het is juist die ruwe eenvoud van de illustraties in dit boekje die de hardhandige praktijk van de zeventiende-eeuwse chirurgie tot leven wekt.
Titelpagina van Chirurgia, ofte Veldt-boeck met een ‘wondman’ die verschillende soorten wonden toont
Hardnekkig
Nadere bestudering van het chirurgijnshandboek maakt dit object alleen maar intrigerender. De door ons aangeschafte uitgave uit 1651 is de laatste - en onveranderde - editie van de Nederlandse vertaling uit 1593. Die Nederlandse vertaling wijkt inhoudelijk nauwelijks af van het originele Duitse boek van de Straatsburgse chirurgijn Hans von Gersdorff (bijgenaamd Scheel-Hans) uit 1517. Wel zijn er voor de Nederlandse editie nieuwe houtsneden gemaakt (vaak iets vereenvoudigde versies van de originele) die in alle vier de uitgaven zijn gebruikt.
We hebben hier dus een boekje in handen waarvan de wetenschappelijke inhoud is opgeschreven in 1517, maar dat anderhalve eeuw later nog steeds de moeite waard werd gevonden om opnieuw uit te geven. Je kunt dit werk dan ook zonder meer beschouwen als een case-study in de hardnekkigheid van traditionele medische inzichten.
Instrumenten om kogels uit het lichaam te verwijderen
Astrologie en aderlaten
Het duidelijkst komt dit naar voren in de illustratie tegenover pagina 29. Deze toont ons een dode man, waarvan de borst- en buikholte zijn geopend. Uit de tekst kunnen we opmaken dat we hier kijken naar een afbeelding van het lijk van een ter dood gebrachte misdadiger uit Straatsburg, getekend in 1516. Verschillende onderdelen van het lichaam zijn aangeduid met pijltjes; ze duiden de plekken aan waar de chirurgijn aderen kan openen om bloed af te tappen. De rest van de tekst gaat uitgebreid in op de invloeden van de sterrenbeelden en de planeten. In samenhang met de balans van de humoren of lichaamssappen in het lichaam van de patiënt zouden die namelijk bepalend zijn voor de beste locatie en tijd voor een aderlating.
Anatomie van de buik- en borstholte, met aanduidingen van de plekken om bloedvaten te openen
Deze denkbeelden over de samenhang tussen astrologie en gezondheid bouwden voort op theorieën die hun oorsprong vonden in de Griekse oudheid en die nog steeds algemeen geaccepteerd waren in 1517, toen de oorspronkelijke uitgave van het Feldtbuch verscheen. Maar in 1651, het jaar van uitgave van ons exemplaar, was er toch wel het nodige gebeurd op medisch theoretisch gebied: Andreas Vesalius had de kennis van de menselijke anatomie drastisch gemoderniseerd in zijn boek De humani corporis fabrica (1543). William Harvey had de dubbele bloedsomloop beschreven (1628) en René Descartes introduceerde een kijk op het menselijk lichaam als een mechanisch werkend geheel. Van dit alles is niets te merken in de vierde Nederlandse uitgave van Gersdorffs Veldt-boeck. Misschien hadden de gewone chirurgijns die de doelgroep van deze uitgave vormden dat soort wetenschappelijke nuances ook helemaal niet nodig in hun dagelijkse praktijk.
Chirurgia, ofte Veldt-boeck, van den beroemden Meester Scheel-Hans, vertrouwelijk overgeset [. . .] door Jan Pauwelszoon Phrisius, Amsterdam (Jacob Theunisz.) 1651
Twee ‘elevatoria,’ instrumenten om ingedrukte delen van de hersenpan weer op hun plaats te krijgen