De vier gedaanten van de arts stellen de status van de dokter voor in de ogen van de patiënt in de loop van zijn behandeltraject. Op deze vier schilderijen verandert de arts achtereenvolgens van een Jezusfiguur in een reddende engel, een mens en ten slotte zelfs in een duivel. De arts dringt namelijk na de behandeling van de inmiddels herstelde patiënt aan op betaling. De boodschap van dit vierluik is de arts te eren en te belonen om zijn onmisbaarheid.
Ontdek het verhaal van de vier gedaanten van een arts in de video:
In het vierluik 'De vier gedaanten van een arts' zijn links en rechts op de schilderijen ziektebeelden van patiënten afgebeeld. Op de voorgrond het gebruikte instrumentarium: links de boekenkennis van de doctores medicinae, rechts de instrumentenwereld van de chirurgijns.
Arts als Christus
Het eerste paneel uit de serie van vier toont de arts als een Christusfiguur met aureool om zijn hoofd. Het is het moment waarop de patiënt in grote nood verkeert, hevige pijn lijdt, en de wanhopige familie een consult heeft ingeroepen. Men kijkt uit naar de komst van de arts, die wordt begroet als heilbrenger. De Christusfiguur symboliseert hier de dokter, die in dit soort crisissituaties immers wordt vereerd als was hij Onze Lieve Heer.
Schilderij 'De arts als Christus', onbekende schilder, 1600-1625 (collectie Rijksmuseum Boerhaave P00811)
Op de achtergrond van het werk is links een man in een ziekbed te zien en rechts een man met een gebroken been en een man waarbij een hoofdoperatie wordt uitgevoerd. Op de voorgrond van het schilderij zijn medische en chirurgische instrumenten afgebeeld.
Arts als engel
Op het tweede paneel is de arts als engel afgebeeld. Op de voorgrond van het schilderij staat hij met vleugels, in blauw gewaad en draagt een zalfpot in zijn rechterhand en een spatel in zijn linkerhand. Het is het moment waarop de genezing inzet en de grootste paniek is geweken.
Schilderij 'De arts als engel', onbekende schilder, 1600-1625 (collectie Rijksmuseum Boerhaave P00812)
Op de achtergrond is links nog steeds een man in een ziekbed te zien en verder wordt links bij een man zijn gebroken been gezet en is rechts de man te zien die is getrepaneerd, oftewel waarbij zijn schedeldak is doorboord. Tot slot zijn op de voorgrond van het schilderij medische handboeken en farmaceutisch en chirurgisch materiaal afgebeeld.
Arts als mens
Het derde schilderij toont de arts als mens. Op dit paneel verschijnt hij als een man in een zwart pak met witte molensteen kraag en zwarte hoge hoed. In de linkerhand heeft hij een schaar en een rolletje verband, en in de rechter een boek. Dit is het moment waarop de patiënt zich verheugt over zijn genezing en de arts ziet als ieder ander mens.
Schilderij 'De arts als mens', onbekende schilder, 1600-1625 (collectie Rijksmuseum Boerhaave P00813)
Op de achtergrond is te zien dat het met de man links beter gaat. Hij zit op een stoel naast zijn bed. Ook met de mannen rechts gaat het beter. De een steunt op een kruk en de ander heeft inmiddels een hoofdverband. Op de voorgrond liggen een uurwerk, een chirurgisch instrumentarium en medische handboeken. De anatomische atlas die opengeslagen op de voorgrond ligt doet sterk denken aan De Humani Corpis Fabrica van Vesalius.
Arts als duivel
Op het laatste werk is de arts afgebeeld als duivel met horens en vleermuisvleugels in zwart pak met witte molensteen kraag. Dit is het moment dat de arts de rekening presenteert. Het vragen om geld voor genezing wordt gezien als onethisch, zelfs als duivels. Vandaar dat hij wordt afgebeeld als duivel. Een arts heeft echter ook recht op een vergoeding voor zijn inspanningen.
Schilderij 'De arts als duivel', onbekende schilder, 1600-1625 (collectie Rijksmuseum Boerhaave P00814)
Op de achtergrond wandelen links en rechts gezonde personages. Op de voorgrond liggen drie opengeslagen boeken met Latijnse spreuken, een anatomische atlas en aan de voeten van de centrale artsfiguur een gebroken urinaal.
Er zijn van deze vier gedaanten van een arts meerdere werken bekend. De vroegst bekende uitbeelding van het thema is een serie prenten naar Hendrik Goltzius uit 1586. Latere prentenseries zijn bekend van Johannes Gelle (1609) en Jan van Vianen (ca. 1700). Rijksmuseum Boerhaave bezit nog een schilderijencyclus met hetzelfde onderwerp, door Jan Horemans de Jonge uit 1752. Het idee is hetzelfde.
