De grootste pandemie aller tijden is de uitbraak van de pest in de 14e eeuw. De pest werd ook wel de Zwarte Dood genoemd naar de zwarte zweren die het veroorzaakte op de huid. De ziekteverwekker is een bacterie die wordt overgebracht door vlooien. Naar schatting is een derde van alle Europeanen in de 14e eeuw overleden aan de pest. Dat leert ons om de verwensing Krijg de pest! niet te lichtzinnig te gebruiken.
Hoe ging men destijds om met deze pandemie? Er zijn interessante parallellen met het heden. Ook toen al werden patiënten in quarantaine geplaatst. In Venetië moesten zeelieden 40 dagen aan boord blijven, voordat ze aan land mochten gaan. Op zijn Italiaans is 40 dagen quaranta giorni; daar komt het woord quarantaine vandaan.
Buiten de steden verrezen er pesthuizen, waar patiënten in afzondering werden verpleegd. Later waren er ook pestdokters, zij droegen beschermende kleding met een zogenaamd snavelmasker, waarop de latere Venetiaanse carnavalsmaskers losjes zijn geïnspireerd. In de snavel van het masker zaten kruiden die moesten beschermen tegen de kwaardaardige walmen van de pest. Een mondkapje avant-la-lettre.
Kleding van een zeventiende-eeuwse pestdokter. Replica Rijksmuseum Boerhaave
Morgen zou Koning Willem-Alexander in Rijksmuseum Boerhaave de tentoonstelling Besmet! openen over epidemieën door de eeuwen heen. Een van de topstukken in de tentoonstelling is een wasmoulage (afdruk in was) van een levende patiënt met de builenpest uit het begin van de 20ste eeuw. Dit was ten tijde van de derde pandemie van de pest die duurde van halverwege de 19e tot halverwege de 20ste eeuw, en die ook ontstond in China. Het is een indrukwekkend beeld: je staat oog in oog met een patiënt die hooguit nog een paar dagen te leven heeft. De buil in de hals was bijzonder pijnlijk. Deze wasmoulages werden door universiteiten gebruikt voor educatie over de ziektebeelden. Ook dienden ze om het brede publiek te waarschuwen voor de ziekte.
Gerestaureerde wasmoulage met pestpustel uit ca 1900. Collectie Rijksmuseum Boerhaave
Nu is het een indringende herinnering aan een pandemie uit vervlogen tijden. Hij zal zich niet meer herhalen; de pest is inmiddels goed te behandelen met antibiotica. De wetenschap en de geneeskunde hebben een enorme vooruitgang geboekt. Maar de geschiedenis leert ook dat het nooit af is: er ligt altijd weer een nieuwe infectieziekte op de loer.
Amito Haarhuis, directeur Rijksmuseum Boerhaave
Deze column verscheen op dinsdag 14 april 2020 in De Telegraaf.