"God schiep de aarde, behalve Nederland, want dat deden de Nederlanders zelf"
Deze bekende spreuk is te lezen in het museum, in het gedeelte waar we technologische innovaties tonen in de eeuwenlange strijd tegen het water (thema Water, Stroom & Data). Een toepasselijker motto is nauwelijks voorstelbaar.
Maar waar komt de spreuk vandaan? Kandidaten genoeg. Onder de namen die vaak vallen behoren bijvoorbeeld Voltaire en Descartes. Ons eigen onderzoek leverde geen aangrijpingspunten op. Daarom hielden we de toeschrijving in de zaal op ‘oud gezegde’.
Historisch-geograaf Frits Niemeijer is er nu na jarenlang onderzoek in geslaagd om de herkomst te bepalen. Het verhaal vol onverwachte wendingen is onlangs gepubliceerd op de website van het blad Vitruvius.
Niemeijers zoektocht leidde allereerst naar een iets minder bekende persoon die ook wel als kandidaat-bedenker van de spreuk te boek staat: de zeventiende-eeuwse Schotse arts Archibald Pitcairne. Van hem zijn de volgende regels uit 1695 bekend: Tellurem fecere Dii, sua littora Belgae; (De goden maakten de aarde, de Hollanders hun kusten;)*. De regels kwamen voor in een gedicht dat hij als dank zou hebben geschreven voor zijn benoeming in Leiden, waar hij korte tijd hoogleraar was.
Einde verhaal? Nee. In een ongepubliceerd reisverslag van een ‘grand tour’ die Pitcairnes landgenoot en veelzijdige theoloog James Fraser door Europa maakte - waarbij hij ook de Republiek aandeed - trof Niemeijer een variant aan van hetzelfde gedicht, met hierin exact dezelfde uitspraak. Maar dan enkele decennia ouder dan Pitcairnes ode aan Holland (Frasers reis was tussen 1657 en 1660). Wellicht heeft een al bestaand, vergelijkbaar gedicht over Venetië, dat ook door Fraser was aangedaan tijdens zijn ‘tour’, hem tot inspiratie gediend.
Het is aannemelijk, aldus Niemeijer, dat Pitcairne het gedicht van Fraser heeft overgenomen. De gevleugelde woorden zijn hieruit langs verschillende wegen en in verschillende versies tot ons gekomen. Tot in het gebouw van een Nederlands wetenschapshistorisch museum aan toe.
*Vertaling: dr. V.J.C. (Vincent) Hunink, R.U., Nijmegen
Benieuwd naar het hele artikel van Niemeijer over het ontrafelen van de spreuk? Via onderstaande knop lees je het hele artikel.
