Vrije liefde

De Amsterdamse hoogleraar geneesmiddelenleer, Ernst Laqueur (1880-1947), wist in 1923 als eerste in Europa insuline als medicijn te bereiden. De stof was enkele jaren eerder door Canadese onderzoekers ontdekt in de dierlijke alvleesklier. Insuline is een hormoon waarmee diabetici de bloedsuikerspiegel in balans brengen. 

In diezelfde periode dacht Saal van Zwanenberg, directeur van oa. een worstenfabriek in Oss na over het efficiënter gebruik van het slachtafval uit zijn fabriek. Hij kwam op de hoogte van de mogelijkheden om geneesmiddelen uit dierlijke organen te isoleren, hij wist alleen zelf niet hoe. Van Zwanenberg besloot met de chemicus Jaques van Oss en de bovengenoemde Ernst Laquer een dochterbedrijf, naast zijn slachtfabrieken, op te richten. Dat werd Organon, dat uit alvleesklieren (die in het slachtafval zaten) insuline ging isoleren. Uiteindelijk zou dit dochterbedrijf uitgroeien tot een multinational.

Nadat Organon in Oss was begonnen met het producten van insuline begon men met het onderzoek naar en uiteindelijk de productie van de anticonceptie pil. De chemische en fysiologische kennis die was opgedaan met insuline kwam daarbij goed van pas.

Ingrijpen op de hormonale huishouding van de mens is geen sinecure. Hormonen worden gereguleerd door feedback mechanismen. Bij zo’n mechanisme zijn er twee of meerdere hormonen in het spel die elkaar stimuleren of juist afremmen. Zo wordt onze suikerspiegel in balans gehouden door insuline (verlaagt de suikerspiegel) en glucagon (verhoogt de suikerspiegel). En omdat die hormonen continue bezig zijn, wordt dit ook wel een cyclisch systeem genoemd. 

Het bekendste voorbeeld van een lichaamscyclus is de menstruatie. Daarbij spelen vier hormonen een rol: FSH (follikel stimulerend hormoon), LH (hormoon dat voor de eisprong zorgt), oestrogeen en progesteron. Verschillende organen spelen hierbij een rol: de hypofyse in de hersenen, de eierstokken en de baarmoeder. De onderzoekers van Organon moesten in hun zoektocht naar een hormonaal anticonceptiemiddel in eerste instantie op zoek naar wat de beste plek in de cyclus zou zijn om in te grijpen. Dat antwoord kwam uit Amerika, waar Gregory Pincus in 1953 ontdekte dat progesteron de eisprong bij konijnen remde. 

Affiche PSP, Ontwapenend, 1971 door Hendrik Jan Koldeweij

Organon bouwde voort op deze ontdekking en synthetiseerde een op progesteron lijkende stof die men vanaf 1962 in pilvorm one de naam Lyndiol op de markt bracht. Een commercieel succes dat veel verder zou gaan dan de biochemische vinding die het tot dan toe was. De timing van dit alles lijkt, als we terugkijken, welhaast perfect. Na de Tweede Wereld Oorlog was er in de jaren ’60 sprake van economische vooruitgang die ook invloed had de maatschappelijke verhoudingen. Anticonceptie ging een belangrijke rol spelen in het emancipatieproces van de vrouw. Voor het eerst kon zij zelf bepalen of ze zwanger wilde worden of niet. Immers zij kon nu de pil slikken. Die vrijheid leidde tot een ware seksuele revolutie. Bijkomend effect: het aantal ongewenste zwangerschappen daalde en het aantal onveilig uitgevoerde abortussen daarmee ook. 

Sinds de jaren ’60 is anticonceptie niet meer weg te denken uit onze maatschappij. Organon ging verder met het perfectioneren van de pil. De eerste generatie had door de hoge dosering een aantal nadelige bijwerkingen. Een daarvan was dat onder invloed van hormonen mannelijker lichaamskenmerken zichtbaar werden. De nieuwe Marvelon pil was een duidelijke verbetering ten opzichte van de vorige generaties. Naast de pil ontwikkelde Organon ook als eerste ter wereld een geheel nieuwe manier van anticonceptie: het spiraaltje.

Prototype van een spiraaltje, Organon Oss, 1969 (V13013)

Het spiraaltje kent vele voorlopers waarmee al honderden jaren werd geëxperimenteerd. Zijden ringen, cupjes die in de baarmoederhals werden geplaatst ter voorkoming van het innestelen van spermacellen. Onhygiënisch en vaker niet dan wel betrouwbaar. In 1969 begon Organon met de ontwikkeling van een betrouwbaar en veilig alternatief. Een plastic model dat minuscule hoeveelheden koper afscheidt. Dat zorg in de baarmoeder ervoor dat zaadcellen zich niet kunnen nestelen. Vergelijkbaar met de invloed die progesteron, naast het remmen van de ovulatie, als anticonceptie hormoon ook heeft. Zowel de pil als het spiraaltje worden nu als veilige en betrouwbare anticonceptiemiddelen voorgeschreven. Welke de voorkeur heeft? Daar weet ik dan als man (en niet ervaringsdeskundige) geen goed antwoord op.